توحید خانه
بنای توحید خانه که در محدوده باغها و عمارات (قصرها،حرمسراهاو...) شاهان صفوی و با عملکرد خاص خود ودر غرب میدان نقش جهان قرار داشته، امروز به عنوان بنایی با ویژگی های ممتاز، مانند قرارگرفتن گنبد خانه در وسط حیاط و...، در محدوده تاریخی فرهنگی اصفهان (مصوب سال 1349) قرار دارد. این بنا همچنین در محدوده تعیین شده توسط طرح تجدید نظر نظر طرح جامع اصفهان و متعاقب آن طرح تفضیلی اصفهان نیز واقع شده است. در محدوده های تاریخی موصوف علاوه بر توحید خانه، بسیاری از بناهای ارزشمند شهر اصفهان، همچون تالار اشرف نیز استقرار یافته اند.
در یک چنین بافت با ارزش تاریخی، بنای توحید خانه پس از مرمت و نوسازی، با هدف تغییر عملکرد به یک دانشکده هنری احیاء شده است. این نوشتار به اختصار، مراحل این کار را نشان می دهد.
عملکرد گذشته بنا:
برای اولین بار با کلمه توحیدخانه درصفحه 145 کتاب عالم آرای عباسی تألیف اسکندر بیک ترکمان برخورد می کنیم.اطلاعات تاریخی دیگر در باب این بنا را می توان در آثار :«نظام ایالات دردوره صفوی» نوشته کلاوس میشائل رهربورن، «تاریخ طهماسبیه»، «جلد هفتم سیاحتنامه شاردن»، «در دربار شاهنشاه ایران» اثر انگلبرت کمپفر و «سفرنامه پیترو دلاواله» جستجو کرد.
از نوشته این سیاحان و مورخان این چنین بر می آید که توحید خانه در گذشته محل تجمع صوفیان بوده است.آنان در شب های جمعه در این محل گرد آمده و به جان شاه دعا می کرده اند. گاهی نیز شاه در این اجتماعات شرکت می نموده تا از اخبار و نظریات مردم نسبت به خود و افراد دیگری که به وسیله صوفیان اظهار می شد، مطلع گردد.
بعضی از مورخان توحید خانه را بست دانسته اند. به نظر می رسد که چون عالی قاپو بست بوده، به مرور زمان بست از این محل به سمت توحید خانه کشانیده شده و بعد ازشاه عباس اول از این محل به عنوان بست استفاده شده است.
در زمان شاهان صفوی، گنبد توحید خانه والحاقات آن جزیی از مجموعه عظیم سلطنتی بوده که در دوره های بعد و برای سالیان مدید (تا سال 1356) به صورت زندان از آن استفاده می شده است. در این سال، بنا در اختیار وزارت فرهنگ وقت قرار می گیرد و تا سال 1363 بخشی از عملیات مرمتی در آن صورت می پذیرد. در این سال، بنا تحت عنوان بخشی از دانشکده پردیس اصفهان وابسته به دانشگاه هنر تهران فعال می گردد.
معماری ،مرمت و نوسازی:
پس از انتقال زندان شهربانی اصفهان از توحید خانه ،بخشهای الحاقی که در حد فاصل گنبد و شهربانی ساخته شده بود،تخریب شدندو بدین ترتیب شکل کلی توحید خانه نمایان گردید.
معماری توحید خانه را تا سال 1363،جدا از آنچه در دوره صفوی صورت گرفته که مشتمل بر بنای گنبد و قسمت هایی از صحن حیاط جنوبی و جرز و دهنه های باقیمانده از دیوار شمالی راهرو ارتباطی عالی قاپو بوده است،می توان به شرح زیر طبقه بندی و معرفی نمود:
بناهای خشت و گلی با نمای آجری و طاقهای جناغی در جبهه های شمالی،غربی و جنوب شرقی که تداوم آنها در اطراف محوطه شهربانی سابق ادامه می یابد و به دو دوره تقسیم میشود:
الف. قسمت هایی که دارای طاقهای جناغی و شامل اتاقهایی است که دورتادور محوطه حیاط قرار گرفته و در جبهه غربی دارای ستون های گرد است . |
ب. نمای خارجی که در سه جبهه شمال،شرق و جنوب محوطه در جلوی ساختمان های اخیر الذکر ،راهروی باریکی به عرض تقریبی 80/1متر با جرزهایی با قطر تقریبی 1 متر تعبیه شده است .نمای بیرونی دارای قوسهای نیم دایره است که در دوره دوم شاهان قاجار(از زمان ناصرالدین شاه به بعد)ساخته شده است. |
ساختمانهایی که به علت تغییر عملکرد قبلی بنا ،تغییر شکل داده اند و دارای پوششهای مسطح هستند و راهروی آن را به ایوان تبدیل کرده اند.در حال حاضر این بخشها کلاً تخریب شده اند .
معماری دوره های اخیر اکثر مصالح آن از آجر وسیمان است که با استفاده از این مصالح یا اتاق هایی در فضای باغ ساخته اند ویا برای تقسیم کردن فضاهای بزرگتر به فضاهای کوچکتر مورد استفاده واقع شده اند.
تعمیرات صورت پذیرفته در بنای توحید خانه از سال1357 تا 1363 شامل مرمت و بازسازی جبهه غربی،بخشی از جبهه شمالی و ورودی اصلی در ضلع جنوبی و بدنه سازی محور اصلی ارتباطی عالی قاپو ،زدودن الحاقات و استحکام بخشی بدنه ها بوده است .
از سال 1363تغییرات معماری بر اساس تبدیل فضای توحیدخانه به دانشکده پردیس صورت گرفته که در پلان بنا مشخص گردیده است. در مرمت و بازسازی و نوسازی (تقسیم بندی فضاها) از مصالح سیمان ، گچ ،آجر ،سنگ ، فلزو کاهگل استفاده گردیده است.
تغییرات صورت گرفته به شرح زیر است:
الف.جبهه جنوبی بنا بر اساس شواهد باقی مانده از سردرطاق و رواق به طور کامل بازسازی گردید.این بازسازی شامل نمای بیرونی محور ارتباطی به عالی قاپو نیز به شمار میرود.
ب.همزمان با جبهه ی جنوبی در دو بخش شرقی و غربی ورودی اصلی بخش از جبهه شمالی (قرائت خانه فعلی)بر اساس شواهد باقی مانده ،برروی پی اصلی بازسازی گردید.
ج.سالن های فعلی موجود در گوشه های جنوب غربی و شمال غربی از الحاقات این دوره است.
د.الحاقات عصر پهلوی در جبهه شمال شرقی که راهروی آنها به ایوان تبدیل شده بود، تخریب و اینک بر اساس فرم در حال بازسازی است.
ه.در جبهه ی شرقی(پشت بازار) بر اساس جبهه های شمالی ،جنوبی و شواهد موجود در جبهه شرقی ،طراحی و نوسازی گردید که جهت عدم اتصال آن به بنای تاریخی عالیقاپو در قسمت جنوبی(به استثنای ورودی شرقی که کاملا هماهنگ با طرح کلی مجموعه نوسازی گردیده است)یک فضای حیاط خلوت نیز پیش بینی و اجرا شده است.
و.در بنای اصلی توحیدخانه (گنبدخانه)تعمیراتی در حد تعویض آجر فرش بام و طراحی داخل سالن جهت تغییر عملکرد آن به سالن اجتماعات و آمفی تئاتر صورت پذیرفته است.
ز.کف سازی محوطه توحیدخانه در طی دو مرحله صورت گرفته است:
- ضلع غربی محوطه اطراف گنبد که پس از احداث کانال های تأسیساتی در سال های 1364،1365 سنگفرش گردیده است. |
- سنگفرش ضلع شرقی پس از احداث کانال تأسیساتی (در مقیاس حرکت انسان در داخل آن)در سال1372 آغاز شده که هم اینک نیز در حال انجام است. |
سازماندهی فضاها:
نحوه استقرار نیازهای جدید در کالبد قدیمی و بخشهای الحاقی به این ترتیب بود که پس از آماده سازی مقدماتی بنا در سال1364 با فعال شدن رشته های نقاشی و صنایع دستی در مقطع کارشناسی،حیات عملکردی جدید بنا آغاز گردید.در سال تحصیلی 1369 تا 1370 رشته معماری در مقطع کارشناسی ارشد پیوسته و مرمت ابنیه و بافتهای تاریخی نیز به دو رشته مذکور اضافه شدند.فضاهای موجود توحید خانه بر اساس فعالیت آموزشی سه رشته نقاشی،صنایع دستی و معماری و در بخشهای کارگاهی ،آزمایشگاهی و کلاسهای نظری و آموزشی تقسیم شده اند.
نحوه ی این تقسیم بندی به شرح زیر تحقق یافته است:
1.گنبد توحیدخانه برای سالن اجتماعات و آمفی تئاتر
2.ضلع غربی :
الف.ورودی فعلی که در بخش شمالی ضلع غربی قرار دارد . این ورودی حالت موقت دارد.ورودی اصلی که در ضلع جنوبی واقع است،پس از انجام تعمیرات مور استفاده قرار خواهد گرفت.
ب.سال ضلع غربی ،برای آتلیه های معماری.
ج.سالن جنوب غربی ،جهت نمایشگاه موقت ارایه آثار در تمام رشته های تحصیلی موجود در دانشکده.از دیگر موارد کاربرد این سالن ،محل قضاوت پایان نامه های تحصیلی ،سالن کنفرانس و در بعضی مواقع کلاس های درسی است .
د.پی رواق های مقابل جبهه غربی آماده گردیده اما رواق ها بازسازی نشده اند.
3.ضلع جنوبی :
الف-غرب ورودی اصلی ،شامل مجموعه اتاق های متعلق به دفتر گروه های آموزشی معماری ، نقاشی و صنایع دستی.
ب-شرق ورودی اصلی،شامل کارگاه های سرامیک ،سفال ،،مواد و مصالح ،نجاری ،منبت و معرق چوب و نمازحانه.
4.ضلع شمالی:
الف-سالن شمال غربی و سه اتاق مجاورآن مشتمل بر کتابخانه و قرائت خانه .
ب-واحد تکثیر ،سه کلاس درس ،دفتر روابط فرهنگی ،دفتر نظامت آموزشی،آبدارخانه و سرویس های بهداشتی.
ج-سایر بخش های ضلع شمالی هم اینک در حا ل ساخت است.
5.ضلع شرقی:
الف-ورودی توحیدخانه از طرف میدان امام (نقش جهان).
ب-دو سالن درطرفین ورودی به منظور گسترش کارگاه های معماری.
ارتباط بنا با شریان های شهری:
همانگونه که قبلا اشاره شد ،ورودی اصلی بنای توحید خانه در جبهه جنوبی واقع بوده که اینک در حال مرمت و بازسازی است.در سال 1363 همزمان با بهره برداری از بنای مذکور ،ورودی از طریق خیابان استانداری (خیابان شرقی که به موازات میدان نقش جهان قرار دارد)صورت می پذیرفت.پس از تبدیل فضاهای اطراف توحیدخانه به پارک عمومی توسط شهرداری اصفهان ،ورودی بنا تا سال 1371 به جبهه شرقی انتقال یافت.سپس با تغییر کفسازی میدان ،عملا ورودی از طریق میدان حذف و فعلا ورودی در بخش شمال غربی بنا(ورودی غربی)به صورت پیاده از سمت خیابان استانداری صورت می پذیرد.
فرم و تزیینات بنا:
گنبد اصلی بنا به شکل دوازده ضلعی که در هر یک از اضلاع به صورت یک در میان ، یک در ورودی (مجموعاً شش ورودی)تعبیه گردیده است.در داخل فضای گنبد،دیوارها توسط یک دوال به دو قسمت تقسیم شده اند.برای تبدیل پلان دوازده ضلعی به دایره ،از طاق نماها استفاده گردیده که در فاصله هر دو طاق نما ،یک «پا باریک »قرار دارد.کتیبه ای به خط ثلث اطراف فضای داخلی گنبد را فرا گرفته است.سقف ایوان جنوبی گنبد دارای تزیینات نقاشی است .حدس بر این است که ایوان جنوبی ،ورودی اصلی فضای گنبدخانه بوده است.
مبلمان داخلی :
با اعطای عملکرد جدید دانشگاهی به فضاهای موجود ،این بخش ها با استقرار تجهیزات آموزشی در آنها(متناسب با نیاز هر یک از فضاها)مورد بهره برداری قرار گرفتند.
تأسیسات:
دقت طراحان اصلی بنا از نقطه نظر کاربرد صحیح مواد و مصالح ،ابعاد دقیق بکارگیری توده مصالح وفرم بنا از یکسو و تناسب آن با شرایط اقلیمی از سوی دیگر ،موجب آن شده تا امروزه گرمایش و سرمایش بنا با حداقل وسایل قابل تأمین باشد.تأسیسات جدید بنا اساساً مشتمل بر دو بخش مکانیکی و الکتریکی است . تأسیسات مکانیکی طی دو مرحله توسط یک کارشناس طراحی و اجرا گردید.مرحله اول آن در سال 1363 انجام پذیرفت که تنها بخشی از مجموعه بنا را تحت پوشش قرار می داد.مرحله دوم در طی سال 1372 همزمان با اجرا درآمدن طرح تأسیسات الکتریکی توسط کارشناس مربوطه ، کل بنا را شامل می گردد.
منابع تأمین هزینه ها:
تا سال 1363،هزینه های تعمیرات توحیدخانه کلاً توسط سازمان میراث فرهنگی کشور تأمین می شده است. از این سال به بعد ،هزینه ها مشترکاً توسط سازمان مذکور و دانشگاه هنر پرداخت شده است.از سال 1372 به بعد،تمامی هزینه ها به عهده دانشگاه هنر بوده است.
طراحی ،اجرا و نظارت:
این فعالیت نیز مشترکاً توسط سازمان میراث فرهنگی کشور و دانشگاه هنر صورت پذیرفته است .امر تهیه طرح و نظارت در سازمان موصوف به عهده آقایان مهندس شیرازی،مهندس جبل عاملی ،شاهزمانی بوده ضمن آن که آقای مقدس و خانم بابا شاهی در امر کاوش های باستان شناسی همکاری داشته اند.در دانشگاه هنر نیزمأموریت تهیه طرح به عهده آقای مهندس منتظر ،خانم مهندس شکوهی و نگارنده (وافی)تفویض شده بود.امر نظارت در بخش دانشگاه هنر توسط آقایان مهندس منتظر و مهندس نوح موسوی(مسئول فعلی عمرانی دانشگاه هنر اصفهان)صورت می پذیرفت.در زمینه اجرا نیز تا سال 1363 سازمان میراث فرهنگی مستقلاً عمل می نمود ولی از این سال به بعد تا سال 1372 عملیات اجرایی مشترکاً توسط سازمان موصوف و دانشگاه انجام گرفت و از سال 1372 به بعد،دانشگاه هنر مستقلاً عملیات اجرایی را عهده دار است.
جمعبندی:
در پایان گزارش حاضر ذکر این نکته ضروری است که حیات دوباره بنای توحیدخانه تازه آغاز گردیده است.زیرا اعطای عملکرد نوین با روشی صحیح و علمی به یک بنای ارزشمند و با پیشینه تاریخی غنی ،شاید در کلام آسان باشد،لیکن در عمل پیچیدگی های بس بغرنجی در فراروی طراحان قرار می دهد.
حفظ اصالت های موجود در بنا همراه با اعطای جنبه های عملکردی خاص به آن،در حد خود یک طراحی و معماری مجدد با محدودیتهای عدیده ای را طلب می نماید . در مورد بنای توحید خانه این کار صورت پذیرفته است.لذا با توجه به رعایت دو اصل فوق در حد مطلوب ،اینک این بنا می تواند به عنوان الگویی مناسب برای تداوم کارهای آتی در مملکت ،مورد استفاده قرار گیرد.
منابع:
1-آگاهینامه : سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ،شماره 34 مهرماه 1357
2- مقدس،محمد: مقاله «توحیدخانه اصفهان» صفحات 7 تا19